چگونگی تقویت ایمان در دلها

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین و الصلاة و السلام علی رسول الله و علی آله و اصحابه الی یوم ‏الدین و اما بعد ‏:‏

قلب جایگاه ایمان :

خداوند عزوجل به فضل و کرم خود، دلها را به اختیار خویش قرار داده که هر طور خواست آنها را دگرگون کند. تنها اوست که ایمان را در قلوب بندگان مؤمن و پرهیزگارش می اندازد؛ چنانچه می فرماید: «وَاعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَکَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیَانَ أُولَئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ (7) فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَنِعْمَةً وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ » [الحجرات: 7، 8] . یعنی: بدانید که پیغمبر خدا در میان شما است ( قدر او را بدانید و بدو احترام بگذارید). هرگاه در بسیاری از کارها از شما اطاعت کند، به مشقت خواهید افتاد. اما خداوند ایمان را در نظرتان گرامی داشته است و آن را در دلهایتان آراسته است، و کفر و نافرمانی و گناه را در نظرتان زشت و ناپسند جلوه داده است، فقط آنان (که دارای این صفات هستند، یعنی ایمان در نظرشان محبوب و مزیّن، و کفر و فسق و عصیان در نظرشان منفور و مطرود است) راهیابند. این، لطف و نعمتی از سوی خدا است (که بدانان ارزانی داشته است) و خداوند دارای آگاهی فراوان و فرزانگی بیشمار است ( و می داند چه کسی شایسته هدایت، و بایسته مرحمت و نعمت است) .

رسول الله صلی الله علیه وسلم درین مورد می فرماید:‌ (الإسلام علانیة والإیمان فی القلب) رواه أبو یعلى. یعنی: اسلام آشکار و ظاهر بوده و ایمان در قلب قرار دارد.[1]

آنگاه که قلب با ایمان اعمار گردد، تمام حواس، جوارح و مشاعر به سوی نیکی و عمل صالح به حرکت می افتد؛ چون قلب محور اعتماد بوده و امر و نهی می کند و اعضای دیگر پیرو او هستند. رسول الله صلی الله علیه وسلم از این مقام قلب چنین تعبیر کرده اند:‌ «أَلَا وَإِنَّ فِی الْجَسَدِ مُضْغَةً إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ الْجَسَدُ کُلُّهُ وَإِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ کُلُّهُ أَلَا وَهِیَ الْقَلْبُ» [صحیح البخاری 1/ 56]. یعنی: آگاه باشید که در جسم پارهء گوشتی است که اگر درست شود، همهء جسد درست و صالح میگردد و اگر فاسد گردد تمام جسم فاسد می گردد و بدانید که آن قلب است.

هر اندازه که ایمان در قلب نهادینه گردد، نیروی خیر خواهی در وجود پرورش میابد و سینه مؤمن به سوی اعمال صالح فراوانی فراخ می گردد و این گونه چرخش پیدا می کند.

نیازمندی دلها به تجدید ایمان:‌

مسلمان همیشه به غذای روحی جدیدی نیاز دارد تا دلش را به شارژ های ایمانی شارژ نموده و و سینه اش را برای پیشقدمی در میدان اعمال صالحه فراخ گرداند. اگر مسلمان از غذای قلبش غافل شود، سست و مریض شده و قلبش می میرد؛ خداوند تبارک و تعالی تأثیر ایمان را در قلبها چنین بیان می کند: «وَمَن یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ والله بکل شیء علیم» (التغابن: 11). یعنی: و هر کس که به خدا ایمان داشته باشد، خدا دل او را ( به ثبات و آرامش، و خوشنودی به قضا و قدر الهی می رساند و ) رهنمود می گرداند ، و خداوند از هر چیزی کاملاً آگاه است.

خداوند متعال به سبب اعمال نیکو، نور و روشنایی را به قلب مؤمن داخل می کند تاکه انشراح صدر به میان آمده و دل مؤمن خنک گردد؛ پس انسان مؤمن، نسبت به دنیا زاهد شده و برای آخرت عمل نموده و به ملاقات پروردگارش آمادگی می گیرد.

از دلایل این مورد، فرموده رسول الله صلی الله علیه وسلم است که می فرماید:‌ «التجافی عن دار الغرور، والإنابة إلى دار الخلود، والاستعداد للموت قبل نزول الموت» (رواه ابن أبی الدنیا والحاکم فی مستدرکه). یعنی: فاصله گرفتن از زندگی فریبنده و رجوع به دار همیشگی و آمادگی برای مرگ پیش از فرارسیدن مرگ.[2]

خداوند می فرماید: «أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلإِسْلامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِّن رَّبِّهِ فَوَیْلٌ لِّلْقَاسِیَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِکْرِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ فِی ضَلالٍ مُّبِینٍ» (الزمر: 22). یعنی: آیا کسی که خداوند سینه اش را برای پذیرش اسلام گشاده و فراخ ساخته است و دارای ( بینشی روشن از ) نور پروردگارش می باشد ( و در پرتو آن ، راه را از چاه تشخیص می دهد ، همچون کسی است که هدایت الهی در سایه اسلام پرتوی به دل او نیفکنده است و درونش با ایمان تابان نشده است ؟ ! ) . وای بر کسانی که دلهای سنگینی دارند و یاد خدا بدانها راه نمی یابد ( و قرآن یزدان در آنها اثر نمی گذارد ! ) . آنان واقعاً به گمراهی و سرگشتگی آشکاری دچارند .

برخی وسایل تجدید ایمان قرار ذیل اند:‌ ذکر، دعا، احساس عظمت خداوند، تدبر به مخلوقات الله متعال،‌ یاد مرگ،‌ زیارت قبور، دوستی با اهل ایمان و همراهی با صالحان.

گناهان ایمان را ضعیف ساخته و دلها را بیمار می سازد:

گناهان و معاصی ایمان را در قلوب ضعیف می سازد و دلها را به امراض و آفات عدیده دچار می کند مثل: سنگدلی، سختگیری، انکار حق، پیروی از خواهش های نفسانی، غرور، محبت دنیا و مال، فخر فروشی، تنبلی در انجام عبادات و اعمال صالحه، بد اخلاقی و انحراف از راه مستقیم. خداوند تبارک و تعالی در آیات زیاد قرآنی به این خطر اشاره نموده؛ چنانچه می فرماید:‌

«أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَمْ یُرِدِ اللَّهُ أَن یُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ» (المائدة: 41). یعنی: آنان کسانیند که ( در ضلال و عناد اسراف کرده اند و) خداوند نمی خواهد دلهایشان را ( از کثافت کفر و شرک ) پاک گرداند.

«ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُم مِّنْ بَعْدِ ذَلِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَإِنَّ مِنَ الحِجَارَةِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الأَنْهَارُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ المَاءُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» (البقرة: 74). یعنی: پس از آن ، دلهای شما سخت شد ، همچون سنگ یا سخت تر از سنگ . و پاره ای از سنگها است که از آن نهرها می جوشد ، و پاره ای از آنها است که می شکافد و آب از آن بیرون می آید ، و پاره ای از آنها است که از ترس خدا فرو می ریزد . و خدا از آنچه می کنید بی خبر نیست .

« فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِیَةً» (المائدة: 13). یعنی: امّا به سبب پیمان شکنی ایشان ، آنان را نفرین کردیم و از رحمت خود محروم داشتیم و دلهایشان را سخت نمودیم ( به گونه ای که دلیل و اندرز بدان راه نمی یافت ) .

رسول معظم اسلام تأثیرگناه بر قلوب چنین بیان می کند: «إِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْبًا کَانَتْ نُکْتَةٌ سَوْدَاءُ فِی قَلْبِهِ، فَإِنْ تَابَ وَنَزَعَ وَاسْتَغْفَرَ صَقُلَ مِنْهَا قَلْبُهُ، وَإِنَّ زَادَ زَادَتْ حَتَّى یُغَلَّفَ بِهَا قَلْبُهُ، فَذَلِکَ الرَّانُ الَّذِی ذَکَرَ اللهُ فِی کِتَابِهِ {کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِمْ مَا کَانُوا یَکْسِبُونَ} [المطففین: 14» [شعب الإیمان 9/ 373]. یعنی: هر گاه مؤمن مرتکب گناهی شود، یک نقطه سیاه در قلبش به وجود می آید، اگر توبه و استغفار نموده و از آن دست بردارد، قلبش صیقل داده می شود و اگر زیاد گناه کرد، سیاه قلبش نیز زیاد شده تاکه قلب او را فرا می گیرد؛ این است زنگاری که خداوند در کتابش بیان می کند ( نه چنان است؛ بلکه زنگاریست که در نتیجه اعمال، به قلب های شان جا گرفته است.)[3]

و نیز رسول الله صلی الله علیه وسلم اثر فتنه ها را بر دلها بیان می دارد و می فرماید: «تُعْرَض الفتن على القلوب کعرض الحصیر عودًا عودًا، فأی قلب أشربها نکتت فیه نکتة سوداء، وأی قلب أنکرها نکتت فیه نکتة بیضاء حتى تعود القلوب إلى قلبین: قلب أسود مرباد کالکوز مجخیًّا لا یعرف معروفًا ولا ینکر منکرًا بما أشرب من هواها، وقلب أبیض لا تضـره فتنة ما دامـت السماوات والأرض» (رواه مسلم). یعنی: فتنه ها بر دلها مانند چوب های بوریا پهن می گردد؛ فتنه به هر قلبی که وارد شود، یک نقطه سیاهی به آن پیدا می گردد و هر قلبی که از فتنه رهایی یابد، یک نقطه سفید بر قلبش به وجود می آید؛ تاکه قلبها دو قسم می شوند:‌ یکی قلب سیاه خاکستری که به کوزه سرنگون شده می ماند و هیچ معروفی را نشناخته و از منکری که نفسش خواهش می کند، دست بر نمی دارد، و دیگری قلب سفید و درخشانی است که تا زمین و آسمانها باقی است، هیچ فتنه به آن ضرر رسانده نمی تواند.

چگونگی تقویت ایمان در دلها:

برای این که ایمان در قلب ضعیف نشود، بر مسلمان لازم است که ذکر خدا و دعا را زیاد انجام دهد؛ چنانچه رسول الله صلی الله علیه وسلم به ما دستور می دهد:‌ «إن الإیمان یخلق فی جوف أحدکم کما یخلق الثوب، فأسألوا الله أن یجدد الإیمان فی قلوبکم». یعنی: ایمان در قلب های شما مانند لباس کهنه می شود؛ پس از خداوند بخواهید که ایمان را در قلب های شما تجدید نماید.[4]

رسول الله نیز می فرمایند:‌ «ما من القلوب قلب إلا وله سحابة کسحابة القم ، بَیْنًا یُضِیء، وإذا علت علیه سحابة فأظلم، وإذا تجلت عنه أضاء». یعنی: هیچ قلبی نیست مگر این که ابری بر آن گماشته شده است؛ هر گاه ابری بر آن سایه افگند،‌ تاریک می گردد و آنگاه که ابری کنار رود، قلب روشن می گردد.[5]

و می فرمایند:‌ «إن القلب لیصدأ کما یصدأ الحدید وجلاؤه ذکر الله» (رواه البیهقی). یعنی: قلب مانند آهن زنگار می گیرد و صیقل آن ذکر خداوند متعال می باشد.[6]

برخی وسایل تقویت ایمان در قلوب که علماء و دعوتگرانی که به تربیت روحی اهتمام می ورزند، توصیه می نمایند:

- بر پایی بسیار نماز،‌ به خصوص در نیمه شب.

- استغفار زیاد در وقت سحر

- احساس عظمت پروردگار قوی و بلند مرتبه.

- یاد آوری زیاد مرگ و عمل برای بعد از مرگ.

- رفتن به قبرستان به منظور تدبر و پندگیری.

- خلوت با خویشتن و تفکر در مخلوقات خداوند متعال.

- تعظیم حرمت های الهی؛ چون قلب را تقویه می کند.

- همراهی با بندگان صالح خداوند.

- دوستی به آنانی که ایمان دارند و عمل نیک انجام می دهند.

برخی دعا های تقویه ایمان در قلبها :‌

«اللهم نور قلوبنا بنورک الذی لا یخبو».

پروردگارا! قلب های ما به نورت که هیچگاه خاموش نمی شود، روشن بگردان.

«اللهم نقِّ قلوبنا من الخطایا کما ینقى الثوب الأبیض من الدنس».

پروردگارا! قلب های ما را از گناهان پاک کن، چنانچه لباس سفید از چرک پاک می شود.

«اللهم إنا نسألک إیمانًا یباشر قلوبنا».

پروردگارا! ما از تو ایمانی را می خواهیم که بشارت قلبهای ما باشد.

«اللهم افتح مسامع قلوبنا لذکرک».

پروردگارا! گوشه های قلب ما را برای یادت باز کن.

«اللهم نسألک رحمة من عندک تهدى بها قلوبنا».

پروردگارا! رحمتی از درگاه خودت می خواهیم که به آن قلب های ما را هدایت کنی.

«اللهم زیِّن الإیمان فى قلوبنا واجعلنا من عبادک الراشدین».

پروردگارا! ایمان را در قلبهای ما زینت بده و ما را از جمله بندگان راهیابت بگردان.

«اللهم اکتب فی قلوبنا الإیمان وأیِّدنا بروح من عندک».

پروردگارا! ایمان را در قلب های ما نهادینه بساز و از رحمت خودت تایید مان کن.

«اللهم اشرح لنا صدورنا ویسِّر لنا أمورنا».

پروردگارا! سینه های ما را فراخ بگردان و امور ما را آسان نما.

وصلى الله على نبینا محمد وعلى اله وصحبه وسلم

نوشته :‌ حسین حسین شحاتة

ترجمه:‌ عبدالخالق احسان (هرات – افغانستان).

-------------------------------------------------

[1] - این حدیث ضعیف است، نگاه کنید به: "السلسلة الضعیفة" (6906) و "الکامل فی الضعفاء" لابن عدی (6/353). (مصحح).

[2] - این حدیث ضعیف است، نگاه کنید به: "تخریج مشکاة المصابیح" للالبانی (5156) و "تلخیص العلل المتناهیة" للذهبی (290) و ابن عربی در "العواصم من القواصم" (19). (مصحح).

[3] - این حدیث حسن است، نگاه کنید به: "صحیح الترغیب" للالبانی (3141) و "عمدة التفسیر" للاحمد شاکر (1/82) و ذهبی در "المهذب" (8/4192). (مصحح).

[4] - این حدیث صحیح است که مولف و مترجم به منبع آن اشاره نکردند. نگاه کنید به: "السلسلة الصحیحة" (1585) و هیثمی در " مجمع الزوائد" (1/57) گفته: اسناد آن حسن است. (مصحح).

[5] - این حدیث حسن است که مولف و مترجم به منبع آن اشاره نکرده بودند. نگاه کنید به: "صحیح الجامع" البانی (5682) ولی علامه سیوطی در "الجامع الصغیر" (7983) آنرا ضعیف دانسته است. (مصحح).

[6] - این حدیث ضعیف است. نگاه کنید به: "الکامل فی الضعفاء" ابن عدی (1/420) و "میزان الاعتدال" ذهبی (4/263) و "تخریج الإحیاء" حافظ عراقی (1/363) و در "السلسلة الضعیفة" (6096). (مصحح).